Bệnh phổi mô kẽ là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và phân loại bệnh phổi mô kẽ

Bệnh phổi mô kẽ (Interstitial Lung Disease – ILD) là một nhóm bệnh lý mạn tính hoặc tiến triển, đặc trưng bởi tổn thương mô kẽ của phổi – là phần mô nâng đỡ bao quanh các phế nang, mạch máu và đường dẫn khí nhỏ. Trong các thể bệnh ILD, quá trình viêm mạn tính hoặc xơ hóa làm dày lớp mô này, cản trở trao đổi khí và giảm dần chức năng hô hấp. Tình trạng xơ hóa dẫn đến giảm độ đàn hồi của nhu mô phổi, làm cho phổi cứng hơn và khó giãn nở theo chu kỳ hô hấp bình thường.

Nhóm ILD rất rộng, bao gồm hơn 200 thể bệnh với cơ chế bệnh sinh khác nhau. Tuy nhiên, tất cả đều có đặc điểm chung là tổn thương lan tỏa mô kẽ phổi. Các thể bệnh phổ biến nhất bao gồm xơ phổi vô căn (Idiopathic Pulmonary Fibrosis – IPF), viêm phổi quá mẫn, bệnh phổi do collagen (liên quan bệnh tự miễn) và các bệnh nghề nghiệp do hít phải bụi vô cơ như bụi silic hoặc amiăng. ILD không phải là một chẩn đoán đơn lẻ mà là một danh mục chẩn đoán cần được phân định cụ thể.

Phân loại bệnh phổi mô kẽ có thể được chia theo nguyên nhân khởi phát như sau:

• Vô căn: không xác định được nguyên nhân cụ thể, chiếm tỷ lệ cao trong nhóm ILD, tiêu biểu là IPF.
• Do yếu tố môi trường: tiếp xúc lâu dài với bụi khoáng, lông chim, mốc nấm, hóa chất công nghiệp.
• Do thuốc hoặc xạ trị: tác dụng phụ của thuốc như amiodarone, methotrexate, hoặc sau xạ trị ngực.
• Liên quan bệnh tự miễn: viêm khớp dạng thấp, xơ cứng bì, viêm bì cơ…

Bảng sau tóm tắt một số thể bệnh ILD tiêu biểu:

Phân nhóm	Ví dụ bệnh	Đặc điểm nổi bật
ILD vô căn	Xơ phổi vô căn (IPF)	Tiến triển nhanh, xơ hóa lan tỏa
Do bệnh tự miễn	Viêm khớp dạng thấp	Viêm mô kẽ liên quan viêm khớp
Do tiếp xúc	Bệnh bụi silic	Sẹo mô phổi do bụi hít vào
Do thuốc	Methotrexate	Gây viêm và xơ hóa phổi

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Nguyên nhân của bệnh phổi mô kẽ có thể xác định được trong nhiều trường hợp, nhưng ở một tỷ lệ lớn bệnh nhân (đặc biệt là xơ phổi vô căn), nguyên nhân vẫn chưa rõ. Nhóm nguyên nhân phổ biến bao gồm phơi nhiễm môi trường, bệnh tự miễn, tác dụng phụ của thuốc và yếu tố di truyền. Một số trường hợp ILD cũng có liên quan đến nghề nghiệp, đặc biệt ở những người làm trong khai khoáng, xây dựng, nông nghiệp hoặc ngành công nghiệp hóa chất.

Các yếu tố nguy cơ đã được ghi nhận làm tăng khả năng mắc ILD bao gồm:

• Tiếp xúc lâu dài với bụi hữu cơ và vô cơ: bụi gỗ, nấm mốc, bụi than, amiăng, silic.
• Tiền sử hút thuốc lá: làm tăng nguy cơ mắc IPF và ILD do bệnh khớp.
• Tuổi tác: thường gặp ở người trên 50 tuổi.
• Bệnh lý nền: viêm đa cơ, xơ cứng bì, lupus ban đỏ hệ thống.
• Yếu tố di truyền: đột biến TERT, TERC, MUC5B liên quan đến IPF.

Việc xác định yếu tố nguy cơ không chỉ giúp sàng lọc và phát hiện sớm mà còn giúp loại trừ các tác nhân có thể phòng ngừa được. Đặc biệt, việc chấm dứt tiếp xúc với nguồn độc môi trường hoặc thay đổi thuốc gây ILD có thể làm chậm hoặc đảo ngược tiến triển bệnh.

Triệu chứng và biến chứng

Triệu chứng lâm sàng của ILD thường không đặc hiệu và tiến triển âm thầm, khiến việc phát hiện sớm trở nên khó khăn. Dấu hiệu phổ biến nhất là khó thở khi gắng sức, thường xuất hiện dần dần trong nhiều tháng, đôi khi kèm theo ho khan kéo dài. Bệnh nhân cũng có thể cảm thấy mệt mỏi, giảm cân không rõ nguyên nhân, và trong giai đoạn muộn có biểu hiện tím tái hoặc phù nề ngoại biên.

Triệu chứng phổ biến:

• Khó thở khi gắng sức, tiến triển thành khó thở cả khi nghỉ ngơi
• Ho khan dai dẳng, không có đờm
• Mệt mỏi kéo dài
• Ngón tay dùi trống (clubbing)
• Âm phổi bất thường: tiếng rales cuối thì hít vào

Các biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra bao gồm:

• Suy hô hấp mạn: phổi mất khả năng trao đổi khí, cần oxy liệu pháp
• Tăng áp động mạch phổi: làm tăng gánh cho tim phải
• Nhiễm trùng phổi thứ phát: dễ xảy ra khi có xơ hóa lan rộng
• Ung thư phổi: tăng nguy cơ ở bệnh nhân có xơ hóa mô phổi kéo dài

Việc theo dõi sát diễn tiến triệu chứng và phát hiện sớm các biến chứng là điều then chốt để cải thiện chất lượng sống cho bệnh nhân ILD.

Chẩn đoán bệnh phổi mô kẽ

Chẩn đoán ILD cần sự phối hợp của nhiều phương pháp khác nhau, do tính chất không đặc hiệu của triệu chứng. Đầu tiên, cần thu thập kỹ tiền sử tiếp xúc nghề nghiệp, môi trường, tiền sử dùng thuốc và bệnh lý tự miễn. Khám lâm sàng có thể phát hiện các dấu hiệu như ran nổ đáy phổi, ngón tay dùi trống hoặc dấu hiệu suy hô hấp.

Các xét nghiệm cận lâm sàng cần thiết bao gồm:

• Xét nghiệm máu: đánh giá viêm, tự miễn, dấu ấn mô liên kết
• Chụp CT ngực độ phân giải cao (HRCT): cho hình ảnh tổ ong, kính mờ, dày vách liên tiểu thùy
• Đo chức năng hô hấp: đo FVC, DLCO – giúp đánh giá độ nặng
• Khí máu động mạch: đánh giá mức độ thiếu oxy máu
• Sinh thiết phổi (nếu cần): xác định mô bệnh học đặc hiệu

Việc hội chẩn đa chuyên khoa giữa bác sĩ hô hấp, bác sĩ giải phẫu bệnh, chuyên gia hình ảnh học giúp đưa ra chẩn đoán chính xác nhất. Một số trung tâm chuyên sâu có thể sử dụng xét nghiệm di truyền hoặc marker huyết thanh để phân loại ILD cụ thể hơn.

Phương pháp điều trị và kiểm soát bệnh

Điều trị bệnh phổi mô kẽ (ILD) tùy thuộc vào loại bệnh cụ thể, mức độ tiến triển, và nguyên nhân gây bệnh nếu xác định được. Mục tiêu chính là làm chậm tiến triển xơ hóa, cải thiện triệu chứng, ngăn ngừa biến chứng và duy trì chất lượng sống cho bệnh nhân. Phác đồ điều trị cần cá thể hóa và có sự theo dõi sát sao.

Nhóm thuốc chính thường được sử dụng trong điều trị ILD bao gồm:

• Corticosteroids: thường dùng đầu tiên trong các thể ILD có viêm, như viêm phổi quá mẫn hoặc ILD do tự miễn.
• Thuốc ức chế miễn dịch: như azathioprine, mycophenolate mofetil, cyclophosphamide – được dùng khi corticosteroid đơn độc không đủ hiệu quả hoặc cần duy trì dài hạn.
• Thuốc kháng xơ hóa: gồm nintedanib và pirfenidone, hiện được sử dụng rộng rãi trong điều trị xơ phổi vô căn (IPF) với mục tiêu làm chậm quá trình suy giảm chức năng phổi.

Oxy liệu pháp được chỉ định khi có giảm oxy máu lúc nghỉ ngơi hoặc gắng sức. Điều trị hỗ trợ như phục hồi chức năng hô hấp, quản lý triệu chứng ho, lo âu, trầm cảm, cũng đóng vai trò quan trọng trong cải thiện chất lượng sống. Trong giai đoạn muộn, ghép phổi có thể được xem xét cho một số bệnh nhân đủ điều kiện.

Theo dõi và đánh giá tiên lượng

ILD là nhóm bệnh có diễn tiến không đồng đều, từ tiến triển chậm đến nhanh, và có nguy cơ xuất hiện đợt cấp nguy hiểm. Do đó, theo dõi định kỳ là rất cần thiết để đánh giá hiệu quả điều trị, điều chỉnh thuốc và phát hiện biến chứng sớm.

Các chỉ số được sử dụng trong theo dõi bao gồm:

• Thăm khám lâm sàng: đánh giá mức độ khó thở, ho, mệt mỏi
• Đo chức năng hô hấp: FVC, FEV1, DLCO mỗi 3–6 tháng
• CT ngực định kỳ để theo dõi tiến triển xơ hóa
• Khí máu động mạch: đánh giá oxy máu lúc nghỉ và gắng sức

Hệ thống điểm GAP (Gender, Age, Physiology) được sử dụng để tiên lượng tử vong trong IPF, giúp định hướng quản lý lâu dài. Các yếu tố tiên lượng xấu bao gồm tuổi cao, giảm DLCO nặng, chỉ số GAP cao, và có đợt cấp trong vòng 12 tháng qua.

Vai trò của phục hồi chức năng hô hấp

Phục hồi chức năng hô hấp (Pulmonary Rehabilitation) là một phần không thể thiếu trong điều trị ILD. Chương trình bao gồm huấn luyện vận động, giáo dục bệnh nhân, và hỗ trợ tâm lý. Nhiều nghiên cứu cho thấy phục hồi chức năng giúp cải thiện khả năng gắng sức, giảm khó thở và nâng cao chất lượng sống.

Nội dung phục hồi chức năng bao gồm:

• Tập luyện aerobic: đi bộ, đạp xe
• Tập thở, điều chỉnh nhịp thở
• Huấn luyện dùng oxy di động
• Giáo dục về ILD, tự theo dõi triệu chứng

Chương trình này phù hợp cho cả bệnh nhân nhẹ đến trung bình và cả bệnh nhân có triệu chứng nặng nhưng còn khả năng vận động cơ bản.

Hỗ trợ tâm lý và chăm sóc cuối đời

Vì ILD là nhóm bệnh mạn tính tiến triển, đặc biệt với các thể như IPF có tiên lượng kém, vấn đề hỗ trợ tâm lý và chăm sóc giảm nhẹ đóng vai trò thiết yếu. Nhiều bệnh nhân đối mặt với lo âu, trầm cảm do giảm khả năng lao động, mất độc lập trong sinh hoạt, và gánh nặng điều trị.

Việc đánh giá và can thiệp tâm lý nên được lồng ghép trong quá trình theo dõi định kỳ. Các can thiệp có thể gồm:

• Tham vấn tâm lý cá nhân hoặc nhóm
• Hướng dẫn kỹ năng thích ứng
• Hỗ trợ dinh dưỡng và kiểm soát triệu chứng như ho mạn, loạn dưỡng cơ

Trong giai đoạn bệnh tiến triển, chăm sóc giảm nhẹ (palliative care) cần được áp dụng sớm để giảm nhẹ triệu chứng và hỗ trợ ra quyết định điều trị phù hợp với nguyện vọng bệnh nhân và gia đình.

Hướng nghiên cứu và liệu pháp mới

Nghiên cứu về ILD trong thập kỷ qua đã có nhiều tiến bộ, đặc biệt trong lĩnh vực miễn dịch học và sinh học phân tử. Việc xác định các gen liên quan đến IPF như MUC5B, TERT mở ra khả năng chẩn đoán sớm và điều trị cá nhân hóa.

Các hướng nghiên cứu nổi bật bao gồm:

• Liệu pháp nhắm trúng đích (targeted therapy): chống lại yếu tố tăng trưởng TGF-β, PDGF
• Ức chế con đường fibrotic mới: autotaxin, LOXL2
• Sinh học hệ vi sinh phổi (lung microbiome) trong khởi phát và tiến triển ILD
• Sử dụng tế bào gốc hoặc công nghệ CRISPR trong điều trị xơ hóa

Bên cạnh đó, công nghệ trí tuệ nhân tạo đang được áp dụng trong phân tích hình ảnh CT, tiên lượng bệnh và cá nhân hóa điều trị. Các thử nghiệm lâm sàng pha 2 và 3 đang tiếp tục mở ra cơ hội mới cho bệnh nhân ILD trong tương lai gần.